అంతరిక్షానికి రాచబాట మన శ్రీహరికోట

సతీష్ ధవన్ అంతరిక్ష కేంద్రం

'షార్" (శ్రీహరికోట రేంజ్ SHAR) గా పిలువ బడుతున్న సతీష్ ధవన్ అంతరిక్ష కేంద్రం, ప్రపంచ ఉపగ్రహ వాహక రాకెట్ ప్రయోగ కేంద్రాలలో విశిష్ఠ ఖ్యాతినార్జించింది. మన దేశ ఉపగ్రహాలనే కాకుండా విదేశీ ఉపగ్రహాలను కూడా నిర్ణీత కక్ష్యలలోకి పంపే సామర్ధ్యం గల భారత రాకెట్లు ఇక్కడనుండే నింగికి ఎగురుతాయి.

ఆంధ్రప్రదేశ్ లోని తిరుపతి జిల్లాలో, పులికాట్ సరస్సు, బంగాళాఖాతాల మధ్య నున్న శ్రీహరికోట - ద్వీపం, సుమారు 175 చ.కి.మీ విస్తీర్ణం కలిగి, వలస పక్షులకు, ప్రకృతి అందచందాలకు, యానాది తెగలకు పుట్టిల్లు. ఈ ప్రాంతం, రాకెట్ ప్రయోగాలకు ఎంతో అనువైనదని గుర్తించిన భారత ప్రభుత్వం, 1969 లో ఇక్కడొక రాకెట్ ప్రయోగ కేంద్రాన్ని నిర్మింపనారంభించింది. విక్రం సారాభాయి మరణానంతరం భారత అంతరిక్ష విభాగానికి, సుమారు 18 సంవత్సరాలు నాయకత్వం వహించి, దిశా నిర్దేశం చేసిన ప్రొ. సతీష్ ధవన్ స్మృత్యర్ధం, సెప్టెంబర్ 2002 లో 'శ్రీహరికోట రేంజ్ - షార్ ' కు 'సతీష్ ధవన్ అంతరిక్ష కేంద్రం షార్' గా నామకరణం చేశారు. భారీ ఉపగ్రహ వాహక రాకెట్లే కాకుండా, వాతావరణ పరిశోధనకు ఉపయోగించే సౌండింగ్ రాకెట్లను కూడా ప్రయోగింపడానికి అవసరమైన వసతులు ఇక్కడ వున్నాయి.

తూర్పు తీరనుండి, తూర్పు దిశగా ప్రయోగించటం వలన భూభ్రమణ వేగం (క్షణానికి 500 మీటర్లు) రాకెట్ వేగానికి జతబడుతుంది. నింగిలోకి దూసుకుపోతున్న రాకెట్ దశలవారీగా పనిచేస్తుంది. నిర్ణీత కాలం పని చేసిన ప్రతి దశ రాకెట్ నుండి విడిపోవడంతో, పయనిస్తున్న రాకెట్ బరువు తగ్గి, నేగం గణనీయంగా పెరుగుతుంది. అవిధంగా, క్షణానికి 7.9 కి.మీ వేగాన్ని పొందిన రాకెట్ ఆఖరి దశ, ఉపగ్రహాన్ని 400 కి.మీ. ల వృత్తాకార భూకక్ష్యలోకి పంపగలదు. విడిపోయిన రాకెట్ దశలు, జనావాసాలపై పడకుండా నిర్జన సముద్రంలో పడేందుకుగాను ప్రయోగ కేంద్రాలను సముద్ర తీరంలో నెలకొల్పి, ప్రయోగ దిశను సముద్రం పైకి ఉండే విధంగా నిర్ణయిస్తారు. ప్రయోగ కేంద్రం భూమధ్య రేఖ మీద, లేక అత్యంత సమీపాన ఉంటే, భూస్థిర మధ్యంతర కక్ష్యలోకి పంప బడిన ఉపగ్రహాలు అతి తక్కువ వాలు కోణం పొంది, అనంతరం భూస్థిర కక్ష్యలోకి చేరుటకు ఉపయోగించవలసిన ఇంధనాన్ని అతి తక్తువగా ఖర్చుచేస్తాయి.

ఆ విధంగా, తూర్పు తీరాన, భూమధ్యరేఖకు సమీపంగా ఉండడం, సువిశాల సముద్రం ఒకవైపు, నిర్జన పులికాట్ సరస్సు మరో వైపు ఆవరించి ఉండడం, రాకెట్ ప్రయోగ దిశలో భూభాగాలేవీ లేకపోవటం వంటి అనేక నైసర్గిక కారణాల వల్ల, శ్రీహరికోట ఒక ప్రముఖ రాకేట్ కేంద్రంగా నేడు ప్రపంచ దేశాలలొ ప్రాముఖ్యత సంతరించుకుంది. ఫ్రెచ్ గయానా లో 4 డిగ్రీల ఉత్తర అక్షాంశం వద్దనున్న కొరూ (ఫ్రెంచ్ గయానా), ప్రపంచంలోని ఇతర రాకెట్ ప్రయోగ కేంద్రాలలో పోలిస్తే, భౌగోళికంగా అత్యంత అనువైనది. తరువాత స్థానం శ్రీహరికోటదే. ఈ విధంగా సతీష్ ధవన్ అంతరిక్ష కేంద్రం ప్రపంచంలో రెండవ ఉత్తమ రాకెట్ ప్రయోగ కేంద్రంగా పరిగణింపబడుతున్నది. 

ఇక్కడ నిర్మింపబడిన అన్ని సాంకేతిక వసతులు/వ్యవస్తలో ప్రామాణిక మైన భద్రతా నియమాలను ఖచ్చితంగా పాటించడం వలన, భద్రత (Safety) పరంగా ఎంతో సురక్షితంగా ఉండి, ఎవరికీ తీసిపోని విధంగా ఉన్నాయంటే అతిశయోక్తి ఎంతమాత్రం కాదు. 

సాంకేతిక వసతులు, సంక్లిష్ట వ్యవస్థలు 

షార్ లో రెండు అత్యాధునిక రాకెట్ ప్రయోగ వేదికలతోపాటు, రాకెట్ల తొలిదశలలో అవసరమైన శక్తినిచ్చే ఘన ఇంధన రాకెట్లను తయారు చేసే రెండు కర్మాగారాలు, రాకెట్ మోటార్ల పాటవాన్ని నిశ్చలపరీక్షల ద్వారా నిర్ధారించేందుకు అవసరమైన అనేక సాంకేతిక సౌకర్యాలు, రాకెట్ యొక్క వివిధ దశలను అనుసంధానం చేయడానికి అవసరమైన అనేక వసతులు, రాకెట్ గమన దిశ-పనిచేస్తున్న తీరును అప్పటికప్పుడే తెలుపగలిగిన సాంకేతిక సౌకర్యాలు ఇక్కడ ఉన్నాయి. 

రాకెట్ లో ఉపయోగించే ఇంధనం యొక్క భౌతిక స్థితిననుసరించి, ఘన ఇంధన రాకెట్లు, ద్రవ ఇంధన రాకెట్లు గా విభజించవచ్చు. అదే విధంగా, ద్రవ ఇంధన భౌతిక ధర్మాలననుసరించి, ద్రవ ఇంధన రాకెట్లను, క్రయోజనిక్ మరియూ నిలువ చేయగలిగిన (storable) రాకెట్లుగా విభజించవచ్చు. ఇంధన సామర్థ్యం దృష్ట్యా క్రయోజనిక్ రాకెట్లు అత్యంత ఉత్తమం. మన రాకెట్లలో వివిధ దశలలో ఈ మూడు రకాల ఇంధనాలను వాడుతున్నందున వాటికి సంబంధించిన భారీ నిలువ వసతులను శ్రీహరికోటలో ఏర్పరచారు. 

ఘన ఇంధన కర్మాగారం 

ఘన ఇంధనం తయారు చేసి రాకెట్ మోటార్లలో నింపి, ప్రయోగాలకు అనువుగా రూపొందించేందుకు అవసరమైన అన్ని సాంకేతిక వసతులు, వ్యవస్థలతో కూడిన అత్యాధునిక కర్మాగారాలు రెండు శ్రీహరికోటలో పనిచేస్తున్నాయి. 

ఆ కర్మాగారాలలో, రాకెట్ మోటార్ కేసింగు లోపలి గోడలను బాగా శుభ్ర పరచి, అత్యధిక ఉష్ణోగ్రతకు సైతం అవి చెక్కుచెదరకుండా ఉండేందుకు గాను, రబ్బర్ పొరలను అమరుస్తారు. అమర్చిన ఈ రబ్బర్ పొరలు గోడలకు బాగా అంటుకోవడానికి గాను మోటార్ కేసింగును ఆటో క్లేవులొ ఉంచి, అది బాగా అంటుకోవడానికి అవసరమైన పరిస్థితులను కల్పిస్తారు. తరువాత, ఆ మోటార్ కేసింగును ఇంధనం నింపే విభాగానికి తరలిస్తారు. ఈలోగా వివిధ రసాయనాల సమ్మిళిత ఘన మిశ్రమాన్ని ప్రత్యేక మిక్సర్లలో బాగా చిలికించి, చిక్కని ఇంధన మిశ్రమాన్ని తయారు చేస్తారు. ఇలా తయారైన ఇంధనాన్ని వాక్యూమ్ ఛాంబర్లో అమర్చిన మోటార్ కేసింగు లోకి ప్రవహింపచేసి, అది బాగా గట్టి పడడానికి అవసరమైన పరిస్థితులను ఏర్పరుస్తారు. ఇంధనం

గట్టి పడిన తరువాత రాకెట్ మోటార్ కేసింగును 'ఎక్స్-రే' విభాగానికి తరలించి, 'ఎక్స్-రే' చిత్రాల ద్వారా ఏవైనా లోపాలు ఉన్నాయేమో చూస్తారు. ఆ తరువాత ఇంధనం గట్టి పడటానికి అవసరమైన పరిస్థితుల నేర్పరచిన వేరొక విభాగానికి, ఇంధనం కూర్చబడిన సెగ్మెంటును తరలిస్తారు. ఇంధనం గట్టి పడిన తరువాత సెగ్మెంట్ ను మరల 'ఎక్స్-రే' విభాగానికి తరలించి ఏవైనా లోపాలు ఉన్నాయేమో చూస్తారు. ఏవిధమైన లోపాలు లేవని నిర్ధారించిన తరువాత, అలా తయారైన మోటార్  సెగ్మెంట్లను 'ఘన ఇంధన దశల అను సంధాన' విభాగానికి తరలించి, ఒకదానిపై ఒకటి అమర్చి, బిగించటం ద్వారా ఘన ఇంధన రాకెట్ బూస్టర్ రూపొందుతుంది. సుమారు 22 మీటర్ల పొడవు, 3.22 మీటర్ల వ్యానం, 207 టన్నుల ఘన ఇంధనం కలిగిన 'యస్-200' ఘన ఇంధన బూస్టర్ (ఇటువంటి రెండు బూస్టర్లు జి.యస్.యల్.వి-మార్క్ III రాకెట్ కు వాడతారు, ఇక్కడ తయారైన మోటార్లలో అతి పెద్దది. ప్రపంచంలో ఇప్పటి వరకూ తయారైన భారీ ఘన ఇంధన రాకెట్ మోటార్లలో ఇది ఒకటి. 

స్థిర పరీక్షల విభాగం 

కొత్తగా రూపొందించిన రాకెట్ మోటార్లను, వాటి విడిభాగాలను అనేక స్థిర పరీక్షలకు గురిచేసి వాటి పాటవాన్ని పరీక్షిస్తారు. జనవరి 2010, సెప్టెంబర్ 2011 లో 'యస్-200' ఘన ఇంధన బూస్టర్ పై స్థిర పరీక్షలు జయప్రదంగానిర్వహించి దాని. పాటవాన్ని నిర్ధారించారు. రాకెట్లోని ఇతర ముఖ్య భాగాలను కూడా కృత్రిమంగా ఏర్పరచిన అంతరిక్ష పరిస్థితులలొ పరీక్షించి వాటీ పని తీరును నిర్ధారిస్తారు. 

రాకెట్ ప్రయోగ వేదికలు, సంబంధిత వ్యవస్థలు 

రాకెట్ ప్రయోగానికి అవసరమైన అన్ని సదుపాయాలు కలిగిన ప్రయోగ వేదికలు రెండంటిని షార్లో నిర్మించారు. తొలి ప్రయోగ వేదికను పి.యస్.యల్.వి మరియూ జి.యస్.యల్.వి రాకెట్ల ప్రయోగానికి గాను 1990ల్లో నిర్మించగా, అధునాతన వసతులుగలిగిన రెండవ ప్రయోగ వేదికను పి.యస్.యల్.వి, జి.యస్.యల్. లే కాకుండా ఎల్.వీ.ఎం-3 (జి.యస్.యల్.వి-మార్క్ III) వంటి భారీ రాకెట్లకు అనువుగా ఉండే విధంగా 2005  లో నిర్మించారు. 

ప్రయోగ వేదిక-1

రాకెట్ యొక్క వివిధ దశలను విడివిడిగా పరిశీలించి, అనుసంధాన భవనంలో సిద్ధం చేస్తారు.  ప్రయోగ వేదిక-1 లో అయితే వివిధ దశల అనుసంధానం అక్కడే జరుగుతుంది. వివిధ దశలను, ఒక దాని తరువాత ఒకటిగా, అనుసంధాన భవనం నుండి ప్రయోగ వేదికకు తరలిస్తారు. వివిధ దశల అనుసంధాన కార్యక్రమాన్ని సులువుగా చేసేందుకు కావలసిన ప్రత్యేక వసతులను ఏర్పరిచారు. రాకెట్ ప్రయోగానికి నెల రోజుల ముందే ఉపగ్రహాన్ని బెంగుళూరు లోని ఉపగ్రహ నిర్మాణ కేంద్రమునుండి శ్రీహరికోటకు తరలిస్తారు. నిశిత పరీక్షలద్వారా దానిలోని అన్ని భాగాలు చక్కగా పనిచేస్తున్నాయని నిర్ధారించిన తరువాతే దానిని ప్రయోగ వేదికకు తరలించి, అనుసంధానం చేయబడిన రాకెట్ పై అమరుస్తారు. 

తొలి ప్రయోగ వేదికపై రాకెట్ దశల
అనుసంధానం 

తొలి ప్రయోగ వేదికలో పి.యస్.ఎల్.వి మరియూ జి.యస్.ఎల్.వి వంటి భారీ ఉపగ్రహ వాహక రాకెట్ల ప్రయోగానికి అవసరమైన అన్ని వసతులు ఉన్నాయి. వివిధ దశల అనుసంధాన కార్యక్రమాన్ని ప్రయోగ వేదికపైనే సులువుగా చేసేందుకు కావలసిన అనేక ప్రత్యేక వసతులను, 76 మీటర్ల ఎత్తున్న ఈ మొబైల్ సర్వీస్ టవర్లో ఏర్పరిచారు. ద్రవ ఇంధనాన్ని వివిధ దశల టాంకులలో నింపడం, రాకెట్ దశలకు/ఉపగ్రహానికి అతి కీలక మైన తనిఖీలను కొనసాగించటం వంటి ముఖ్య మైన పనులను నిర్వహిస్తూ, రాకెట్ ను ప్రయోగానికి సమాయత్త పరుస్తారు. ప్రయోగ సమయానికి రాకెట్లోని అన్ని వ్యవస్థలు, ఉపగ్రహం మరియూ ప్రయోగ వేదికు సంబంధించిన వ్యవస్థలన్నీ సక్రమంగా ఉంటే, ఏవిధమైన అటంకం లేకుండా, సరిగ్గా కౌంట్ డౌన్ ముగిసే సమయానికి రాకెట్ నింగిలోకి ఎగురుతుంది. 

ప్రయోగ వేదిక-2

 రెండవ ప్రయోగ వేదికకు అనుబంధంగా, రాకెట్ దశల అనుసంధాన కార్యక్రమాన్ని సులభతరం చేసేందుకు అవసరమైన అనేక వసతులు ఉన్న, రెండు అనుసంధాన భవనాలను నిర్మించారు. రాకెట్/ఉపగ్రహం అనుసంధాన కార్యక్రమం, దశలవారీ తనిఖీ కార్యక్రమం కూడా పూర్తైన తరువాత, సమగ్రంగా అనుసంధానింపబడిన రాకెట్టు, సుమారు ఒక కిలో మీటర్ దూరంలో ఉన్న ప్రయోగవేదిక పైకి, నెమ్మదిగా రైలు పట్టాలపై, ప్రయోగానికి 4 రోజుల ముందే, తరలించబడుతుంది.

కౌంట్డౌన్ 

సుమారు 26 గంటల నిడివి గల కౌంట్ డౌన్ కార్యక్రమం లో ద్రవ ఇంధనాన్ని రాకెట్ యొక్క దశల టాంకులలో నింపుతారు. ద్రవ ఇంధన నిలువ వసతులు, వాటిని నేరుగా రాకెట్ టాంకులలోకి పంపటానికి అవసరమైన ప్రత్యేక పంపింగ్ వ్యవస్థలు వంటి అనేక వసతులను ప్రయోగవేదిక సమీపంలో ఏర్పరచారు. 70 మీటర్ల ఎత్తున్న ఉంబిలికల్ టవర్లో ఏర్పరచబడిన ప్రతేక వ్యవస్థ ద్వారా ద్రవ ఇంధనం సరఫరా అవుతుంది. ద్రవ ఇంధనాన్ని టాంకులలో నింపే కార్యక్రమం అత్యంత ప్రమాద భరితమైనందున, సుమారు 6 కిలో మీటర్ల దూరంలొ ఉన్న నియంత్రణ భవనం నుండి కంప్యూటర్ల ద్వారా నియంత్రిస్తూ నిర్వహిస్తారు. 

 

మిషన్ కంట్రోల్ సెంటర్

రాకెట్ ప్రయోగ సన్నాహాలను పర్యవేక్షించటానికి అవసరమైన అనేక అధునాతన సాంకేతిక వసతులు కలిగిన మిషన్ కంట్రోల్ సెంటర్ నుండి, ఉన్నత స్థాయి శాస్త్రవేత్తలు ప్రయోగ సన్నాహ కార్యక్రమాలను సమీక్షిస్తూ, అవసరమైన సూచనలనిస్తుంటారు. 

ట్రాకింగ్, టెలిమెట్రీ, టెలీకమాండ్ వ్యవస్థలు 

నింగిలోకి దూసుకు పోతున్న రాకెట్ గమనాన్ని ట్రాకింగ్ రాడార్లు తెలిపితే, అది పని చేస్తున్న తీరు టెలిమెట్రీ వ్యవస్థ ద్వారా తెలుస్తుంది. పూర్తి స్వదేశీ పరిజ్ఞానంతో తయారైన శక్తి వంతమైన రాడార్ మరియూ టెలిమెట్రీ వ్యవస్థలను షార్ లోనే కాకుండా, ఎన్నిక చేసిన ఇతర దేశాలలో కూడా నెలకొల్పినందున, ప్రయోగ వేదికను వీడినప్పటినుండి చివరగా ఉపగ్రహం కక్ష్యలో ప్రవేశించే వరకూ రాకెట్ గమనాన్ని, ఉపగ్రహం ఉనికిని తెలిపే సమాచారాన్ని కంప్యూటర్ అతి వేగంగా క్రోడీకరించి, అప్పటికప్పుడే మిషన్ కంట్రోల్ సెంటర్ లోని శాస్త్రవేత్తలకు అందిస్తుంది. అనుకోని విధంగా రాకెట్ గమనదిశలో మార్పు వచ్చినా, లేక సాంకేతిక వైఫల్యం వల్ల ఏదైనా పెను ప్రమాదం వాటిల్లబోతున్నా, టెలీకమాండ్ ద్వారా నింగిలోనున్న రాకెట్ ను, భద్రతాధికారి విఛ్ఛేదం చేయటానికి అవసరమైన ఏర్పాట్లుకూడా మిషన్ కంట్రోల్ సెంటర్లో ఉన్నాయి. రాకెట్ ప్రయోగానికి ముందు, అప్పుడున్న వాతావరణ పరిస్థితిని తెలుసుకోవడం ఎంతో అవసరం. షార్ వాతావరణ శాస్త్రజ్ఞులు ప్రత్యేక బెలూన్లను ఆకాశంలోకి వదలి, సుమారు 25 కిలో మీటర్ల ఎత్తువరకూ గాలి యొక్క వేగం ఎలా వున్నదో తెలుసుకుని, వాతావరణ పరిస్థితి అనుకూలంగా ఉన్నదీ లేనిది నిర్ణయిస్తారు. 

కౌంట్ డౌన్ కార్యక్రమం చివరిదశకు చేరి, సరిగ్గా కౌంట్ డౌన్ ముగిసే సమయానికి రాకెట్ నింగిలోకి ఎగురుతుంది వివిధ దశలు నిర్దేశించిన విధంగా పని చేస్తే, రాకెట్. ఆఖరి దశ నుండి ఉపగ్రహాలు విడిపోయి, నిర్ణీత కక్ష్యలోకి ప్రవేశిస్తాయి. ఆ తరువాత, ప్రపంచంలో వివిధ ప్రదేశాలలో నిర్మించిన ఉపగ్రహ ట్రాకింగ్ స్టేషన్లు, ఉపగ్రహాల ఉనికిని,  వాటి పని తీరును తెలుసుకొని మిషన్ కంట్రోల్ సెంటర్ కు తెలుపుతుంది. 

అక్టోబర్ 23, 2022 న విజయవంతంగా ప్రయోగించిన అత్యంత శక్తివంతమైన రాకెట్ ఎల్వీఎం-3 ద్వారా బ్రిటీష్ స్టార్టప్ వన్‌వెబ్ యొక్క 36 బ్రాడ్‌బ్యాండ్ ఉపగ్రహాలను నిర్ణీత కక్ష్యల్లోకి పంపడంలో భారత అంతరిక్ష పరిశోధనా సంస్థ (ఇస్రో) విజయం సాధించింది.    ఎల్వీఎం-3 ప్రయోగం యొక్క వీడియోను వీక్షించండి. 

భారత అంతరిక్ష కార్యక్రమం - పరిశీలన

శాస్త్ర సాంకేతిక రంగాలలో స్వావలంబన, స్వయంసమృద్ధి లక్షంగా, స్వాతంత్య్ర సమపార్జనానంతరం భారత ప్రభుత్వం అనేక రంగాలలో పరిశోధనలు ప్రారంభించింది. గత ఐదు దశాబ్దాలలో వివిధ రంగాలలో గణనీయమైన అభివృద్ధి సాధించటమే కాకుండా, అభివృద్ధి చెందిన దేశాలతో పోటీకి సైతం మన దేశం నిలువ గలిగిందంటే, ఆయారంగాలలో సలిపిన విశేష కృషే కారణం. అచిరకాలంలో శ్లాఘించ తగ్గ విజయాలనెన్నో సాధించి, భారత కీర్తిపతాకాన్ని ఎగురవేసిన మన అంతరిక్ష పరిశోధనా కార్యక్రమం 1963లో ప్రారంభమైంది. నెహ్రూజీ చేయూత, డా. హోమీబాబా, డా. విక్రం సారాభాయిల సమిష్టి నేతృత్వంలో నిర్దిష్ట ప్రణాళికా రచన, మన అంతరిక్ష కార్యక్రమాభివృద్ధికి ఎంతో దోహదం చేశాయి. అణుశక్తి విభాగం ఆధ్వర్యంలో నవంబర్ 23, 1963 న కేరళ రాష్ట్ర రాజధాని తిరువనంతపురం సమీపాన వున్న తుంబా గ్రామంలో, వాతావరణ పరిశోధనకు అవసరమైన చిన్నతరహా రాకెట్ ప్రయోగ కేంద్ర స్థాపన మన రోదసీయాత్రలో తొలి అడుగు. 1969 లో అణుశక్తి విభాగం నుండి విడిపోయి, డా. సారాభాయి నేతృత్వంలో సొంత ప్రతిపత్తి గల భారత అంతరిక్ష పరిశోధనా సంస్థ (Indian Space Research Organisation - ISRO) గా రూపుదాల్చింది. ఆ తరువాత 1972 లో భారత కేంద్ర ప్రభుత్వం క్రింద అంతరిక్ష విభాగం (Department of Space)గా అవతరించింది. అంతరిక్ష విభాగం స్పేస్ కమీషన్ అజమాయిషీలో పని చేస్తూ, 'ఇస్రో' ద్వారా వివిధ అంతరిక్ష పరిశోధనా కార్యక్రమాలను నిర్వహించి పర్యవేక్షిస్తుంది. వాతావరణ పరిశోధనకుపకరించే చిన్న చిన్న రాకెట్లను నిర్మించి ప్రయోగించటం వంటి సాధారణ లక్ష్యంతో ప్రారంభమైన భారత అంతరిక్ష పరిశోధనా కార్యక్రమం, ఇంతితై వటుడింతైన చందాన, అనేక ఉపగ్రహాలను, వాటిని కక్ష్యలోకి పంపగలిగిన భారీ రాకెట్లను నిర్మించి, ప్రయోగించే దశకు చేరింది. 1970, 80 దశకాలలో ఆర్యభట్ట, భాస్కర, ఏపిల్ వంటి ప్రయోగాత్మక ఉపగ్రహాలను, యస్.యల్.వి-3, ఏ.యస్.యల్.వి వంటి చిన్నతరహా ఉపగ్రహ వాహక రాకెట్లను రూపొందించి, ప్రయోగించటలో సాంకేతిక పరిణితిని సాధించింది. బహుళార్థ సాధక 'ఇన్నాట్ ఉపగ్రహ వ్యవస్థ ద్వారా ఆధునిక కమ్యూనికేషన్ సౌకర్యాలు, దూరదర్శన్, వాతావరణ పరిశీలన - అంచనా, విద్యాబోధన, టెలీమెడిసిన్ మొదలగు సామాజికాభివృద్ధికి దోహదపడే సేవలను ఇస్రో నేడందిస్తున్నది. రిమోట్ సెన్సింగ్ ఉపగ్రహ వ్వవస్థ ద్వారా భూవనరుల పరశీలన, భూవినియోగం వంటి అనేక రంగాలలో సమాచారాన్ని ఇస్రో ఇవ్వగలుగుతున్నది. 

వివిధ ఇస్రో కేంద్రాలు

ఇస్రో ముఖ్య కార్యాలయం బెంగుళూరులో ఉంది. దాని ఆధ్వర్యంలో దేశం నలుమూలలా అనేక ఇస్రో కేంద్రాలు పనిచేస్తున్నాయి. తిరవనంతపురంలోని విక్రం సారాభాయి అంతరిక్ష కేంద్రం వివిధ రాకెట్లను రూపొందిస్తుంది.  రాకెట్లకు, ఉపగ్రహాలకు అవసరమైన ద్రవ ఇంధన చోదన వ్యవస్థలను తిరవనంతపురం, బెంగుళూరు, మహేంద్రగిరిలో నెలకొల్పబడిన 'ద్రవ ఇంధన చోదన వ్యవస్థల కేంద్రం' (Liquid Propulsion Systems Centre) తయారు చేస్తుంది. గతంలో ఇస్రో ఉపగ్రహ కేంద్రం (ISRO Satellite Centre - ISAC) గా పిలువబడిన బెంగళూరులోని యూ.ఆర్. రావు ఉపగ్రహ కేంద్రం (U R Rao Satellite Centre - URSC) లో ఉపగ్రహాలను  మరియు అనుబంధ ఉపగ్రహ సాంకేతికతలను రూపొందిస్తారు. అహమ్మదాబాద్ లోని అంతరిక్ష అనువర్తనా కేంద్రం (Space Application Centre) ఉపగ్రహలలో ఉపయోగించే వివిధ అనువర్తనా ఉపకరణాలను రూపొందిస్తుంది. వివిధ ఉపగ్రహ వాహక రాకెట్లను శ్రీహరికోటలోని సతీష్ ధవన్ అంతరిక్ష కేంద్రం నుండి ప్రయోగిస్తారు. బెంగుళూరులోని భారత అంతరిక్ష నియంత్రణా వ్యవస్థ (ISRO Telemetry Tracking and Command Network - ISTRAC), కక్ష్యలోనున్న ఉపగ్రహాల ఉనికి, పనితీరు అప్పటికప్పుడే తెలుసుకోవడానికి, మరియూ ఉపగ్రహాలను నియంత్రించడానికి అవసరమైన వ్యవస్థలను, దేశంలోని వివిధ అనువైన ప్రాంతాలలో నిర్మించి, నిర్వహిస్తున్నది. హైదరాబాద్ లోని జాతీయ దూర పరిశీలన కేంద్రం (National Remote Sensing Centre) దూర పరిశీలనా ఉపగ్రహాలు అందించే సహజ వనరుల ఉనికి, భూఉపరితల మరియూ సముద్రాలకు సంబంధించిన సమాచారాన్ని అధ్యయనం చేసి, వినియోగ సంస్థలకు అవసరమైన ఛాయా చిత్రాలను, గ్రంధీకరించిన సమాచారాన్ని అందిస్తుంది. పైన పేర్కొన్న కేంద్రాలతో పాటు అనేక విభాగాలు దేశంలోని వివిధ ప్రాంతాలలో పనిచేస్తున్నాయి.

ఇస్రో రూపొందించిన సాంకేతిక పరిజ్ఞానం ఆధారంగా పలురంగాలలో పారిశ్రామికంగా ప్రయోజనకరమైన ఉత్పత్తులెన్నో నేడు తయారౌతున్నాయి. మన అంతరిక్ష రంగ ఉత్పత్తులకు, ఉపగ్రహాల ప్రయోగంలో సాధించిన  సాంకేతిక నైపుణ్యానికి అంతర్జాతీయంగా మంచి గిరాకి ఉన్నందున, న్యూ స్పేస్ ఇండియా లిమిటెడ్ - ఎన్.ఎస్.ఐ.ఎల్. (NewSpace India Limited - NSIL) సంస్థ ద్వారా వాణిజ్యపరంగా ఇస్రో వివిధ సేవలను అందిస్తున్నది. కేవలం రూ.13,700 కోట్ల రూపాయల వార్షిక ప్రణాళికా వ్యయంతో, దేశ ఆర్థిక, సామాజికాభివృద్ధికి దోహదపడే అనేక బృహత్పధకాలతో ఇస్రో పనిచేస్తున్నది.

ఉపగ్రహ ప్రయోగ వాహనాలు (Satellite Launch Vehicles)   

ఉపగ్రహ ప్రయోగ వాహనాలు  ఉపగ్రహాలను అంతరిక్షంలోకి తీసుకెళ్లడానికి ఉపయోగిస్తారు. యస్.యల్.వి-3తో ప్రారంభ మైన ఉపగ్రహ వాహక రాకెట్ల నిర్మాణ, ప్రయోగ కార్యక్రమం, అంచెలంచెలుగా పురోగమించి, 1990-2000 దశకాలలో పోలార్ శాటిలైట్ లాంచ్ వెహికల్ (పి.యస్.ఎల్.వి-PSLV) మరియు జియోసింక్రోనస్ శాటిలైట్ లాంచ్ వెహికల్ (జి.యస్.ఎల్.వి-GSLV) వంటి భారీ రాకెట్లను నిర్మించి జయప్రదంగా ప్రయోగించే స్థాయికి చేరింది. ప్రస్తుతం, ఇస్రోకు మూడు కార్యాచరణ (operational) ఉపగ్రహ ప్రయోగ వాహనాలు ఉన్నాయి: పి.యస్.ఎల్.వి, స్వదేశీ క్రయోజెనిక్ అప్పర్ స్టేజ్‌తో కూడిన జి.యస్.ఎల్.వి, మరియు జి.యస్.ఎల్.వి యొక్క తదుపరి రూపాంతరం GSLV Mk III. 

పి.యస్.ఎల్.వి భారతదేశం యొక్క మూడవ తరం ఉపగ్రహ ప్రయోగ వాహనం.  ద్రవ ఇంధన దశలతో (Liquid Propellant Stages) కూడిన మొట్టమొదటి భారతీయ ప్రయోగ వాహనం ఇది.  అక్టోబర్ 1994లో మొదటి విజయవంతమైన ప్రయోగం తర్వాత, పి.యస్.ఎల్.వి భారతదేశం యొక్క విశ్వసనీయ మరియు బహుముఖ ప్రయోగ వాహనంగా ఉద్భవించింది.  ఈ వాహనం అనేక భారతీయ మరియు విదేశీ కస్టమర్ ఉపగ్రహాలను ప్రయోగించింది.  అంతేకాకుండా,  2008లో ‘చంద్రయాన్-1’ మరియు 2013లో ‘మార్స్ ఆర్బిటర్’ లను విజయవంతంగా ప్రయోగించింది. అంగారక గ్రహం వివరాలు తెలిపిన మార్స్ ఆర్బిటర్ 300 రోజుల గ్రహాంతర యానం పూర్తి చేసిన తర్వాత, సెప్టెంబర్ 24, 2014న అంగారక కక్ష్యలోకి చేరింది. వివిధ ఉపగ్రహాలను భూ సమీప కక్ష్యలలోకి,  జియోస్టేషనరీ మరియూ సూర్యానువర్తన కక్ష్యలలోకి జయప్రదంగా పంపడంలో సుదీర్ఘ వరుస విజయాలు మరియు బహుళ-ఉపగ్రహ ప్రయోగ సామర్థ్యం వలన ప్రపంచ మార్కెట్‌లో పి.యస్.ఎల్.వి నమ్మదగిన వాహనంగా పేరుగాంచింది. గతంలో, పి.యస్.ఎల్.వి ద్వారా స్పేస్ రికవరీ కాప్స్యూల్ని కక్ష్యలోకి పంపి, రెండు వారాల తరువాత సురక్షితంగా భూమిమీదికి చేర్చగలిగిన సాంకేతిక నైపుణ్యం తనకున్నదవని ఇస్రో నిరూపించింది. భవిష్యత్తులో చేబట్టబోయే 'మానవ సహిత రోదశీ ప్రయోగాలకు' ఇటువంటి నైపుణ్యం ఎంతో అవసరం. 

మూడవ దశలో క్రయోజెనిక్ ఇంజన్ను ఉపయోగించే జి.యస్.ఎల్.వి, సమాచార (కమ్యూనికేషన్) ఉపగ్రహాలను భూస్థిర బదిలీ కక్ష్య (Geostationary Transfer Orbit) లోకి ప్రయోగించడానికి గాను  ఇస్రో రూపొందించిన  నాల్గవ తరం ప్రయోగ వాహనం. నాలుగు లిక్విడ్ స్ట్రాప్-ఆన్‌లతో కూడిన మూడు దశల వాహనం ఇది. ప్రారంభంలో ఈ వాహనంలో రష్యా సరఫరా చేసిన క్రయోజెనిక్ దశలు ఉపయోగించబడ్డాయి. తరువాత, దేశీయంగా అభివృద్ధి చేసిన క్రయోజెనిక్ దశను  ఉపయోగించి, జనవరి 2014లో GSLV D5 జయప్రదంగా ప్రయోగించబడింది. జనవరి 2014 నుండి, వాహనం వరుసగా ఆరు విజయాలను సాధించింది.

4 టన్నుల బరువున్న  ఉపగ్రహాన్ని జియో-సింక్రోనస్ కక్ష్యలోకి ప్రవేశపెట్టే సామర్థ్యాన్ని సాధించే లక్ష్యంతో 2002లో ప్రస్తుతం ఎల్.వీ.ఎం-3 పేరుతో పిలువబడుతున్న జి.యస్.ఎల్.వి-మార్క్ III రాకెట్ నిర్మాణంపై ఇస్రో దృష్టి సారించింది. 22 జూలై 2019న జి.యస్.ఎల్.వి-మార్క్ III-ఎం1 ద్వారా చంద్రయాన్-2 విజయవంతంగా ప్రయోగించబడింది.  వరుసగా  మూడు సార్లు  జయప్రదంగా ప్రయోగింపబడి, క్రియాశీల దశకు చేరి, ప్రస్తుతం వాణిజ్యపరగా ఉపగ్రహాలను ప్రయోగిస్తున్నది. ఈ రాకెట్ల ద్వారా మన ఉపగ్రహంతోపాటు విదేశాలకు చెందిన ఉపగ్రహాలను కూడా వాణిజ్యపరంగా తక్కువ ఖర్చుతో ధృవ కక్ష్యలోకి ఇస్రో నేడు పంపుతున్నది. ఒకే ప్రయోగంలో బహుళ ఉపగ్రహాలను నిర్ణీత కక్ష్యలలోకి పంపుతున్నది. అక్టోబర్ 23, 2022న జరిగిన ఈ రాకెట్ యొక్క తొలి వాణిజ్య ప్రయోగంలో యునైటెడ్ కింగ్ డంకు చెందిన 36 ఉపగ్రహాలను నిర్ణీత కక్ష్యల్లోకి జయప్రదంగా పంపంది. 

'లాంచ్-ఆన్-డిమాండ్' ప్రాతిపదికన భూసమీప కక్ష్యకు 500 కిలోల వరకు బరువున్న ఉపగ్రహాలను ప్రయోగించడానికి ఒక చిన్న ఉపగ్రహ ప్రయోగ వాహనం (Small Satellite Launch Vehicle - SSLV) ను అభివృద్ధి చేసింది. పి.ఎస్‌.ఎల్.వి. తో పోల్చితే భారీగా తక్కువ ధరతో ఉపగ్రహాలను ప్రయోగించే లక్ష్యంతో ఎస్‌ఎస్‌ఎల్‌విని అభివృద్ధి చేసారు. దీని మొదటి డెవలప్‌మెంటల్ ఫ్లైట్ (SSLV-D1/EOS-02) ప్రయోగం ఆగస్టు 2022 లో  శ్రీహరికోటలోని సతీష్ ధావన్ స్పేస్ సెంటర్ మొదటి లాంచ్ ప్యాడ్ నుండి జరిగింది. అయితే, ఈ ప్రయోగం విఫలమైయింది. 

భవిష్యత్తులో, సెమీ-క్రయోజెనిక్ స్టేజ్ ని ఉపయోగించడం వలన మరియు క్రయోజెనిక్ స్టేజ్‌లో అదనపు  ఇంధనం  నింపడం వల్ల ఎల్.వీ.ఎం-3 యొక్క ఉపగ్రహ ప్రయోగ సామర్ధ్యం జియో ట్రాన్స్ఫర్ కక్ష్య లోకి  6 టన్నుల వరకు పెంచబడుతుంది.  గగన్‌యాన్ మిషన్‌కుగాను హ్యూమన్ రేటెడ్ రాకెట్ గా ఎల్.వీ.ఎం-3 రూపాంతరం చెందుతున్నది.  గగన్‌యాన్ కార్యక్రమం ముగ్గురు వ్యోమగాములను  భూమి సమీప కక్ష్య (LEO) కి తీసుకువెళ్లడం మరియు వారిని సురక్షితంగా భూమిపై ముందుగా నిర్ణయించిన ప్రదేశానికి తీసుకురావడం లక్ష్యంగా పెట్టుకుంది.  

శ్రీహరికోట నుండి ఆగష్టు 1979 - అక్టోబర్ 2022 మధ్య కాలంలో, వివిధ ఉపగ్రహ ప్రయోగ వాహనాల ద్వారా భారత్ కు చెందిన 129 ఉపగ్రహాలను, మరియూ 36 దేశాలకు చెందిన 381 ఉపగ్రహాలను ఇస్రో ప్రయోగించింది. ఫిబ్రవరి 15, 2017న, ఇస్రో పి.యస్.యల్.వి-ఎక్సెల్ ద్వారా ఒకే ప్రయోగంలో 104 ఉపగ్రహాలను ప్రయోగించింది.  వాటిలో 96  ఉపగ్రహాలు యునైటెడ్ స్టేట్స్‌కు చెందినవారు కాగా, మిగిలినవి ఇజ్రాయెల్, యూ.ఏ.ఈ , కజఖస్తాన్, నెదర్లాండ్స్, బెల్జియం మరియు జర్మనీకి చెందినవి. ఒకే ప్రయోగంలో అత్యధిక సంఖ్యలో ఉపగ్రహాలను ప్రయోగించిన దేశంగా రికార్డ్ నెలకొల్పింది. 

సౌండింగ్ రాకెట్లు 

1965 నుండి దేశీయంగా తయారు చేయబడిన సౌండింగ్ రాకెట్లను ఇస్రొ ప్రయోగించడం ప్రారంభించింది. ఒకటి లేదా రెండు సాలిడ్ ప్రొపెల్లెంట్ దశలు గల సౌండింగ్ రాకెట్లు రాకెట్లను ఎగువ వాతావరణ అంశాలను  పరిశీలించడానికి మరియు అంతరిక్ష పరిశోధన కోసం ఉపయోగిస్తారు. రోహిణి సౌండింగ్ రాకెట్ (RSR) కార్యక్రమం కింద అన్ని సౌండింగ్ రాకెట్ కార్యకలాపాలు ఏకీకృతం చేయబడ్డాయి.  RH-75, 75mm వ్యాసం కలిగిన మొట్టమొదటి భారతీయ సౌండింగ్ రాకెట్. దీని తర్వాత RH-100 మరియు RH-125 రాకెట్లు వచ్చాయి.  సౌండింగ్ రాకెట్ ప్రోగ్రామ్ ఇస్రోలో ఉపగ్రహ ప్రయోగ వాహనాలకు  సంబంధించిన పరిజ్ఞానాన్ని abhivRddhi పరచటానికి ఉపయోగపడింది.   తుంబా, శ్రీహరికోట, బాలాసూర్ ప్రయోగ కేంద్రాల నుండి సౌండింగ్ రాకెట్లను ప్రయోగిస్తారు. ఉపగ్రహ ప్రయోగ వాహనాలు మరియు ఉపగ్రహాలలో అవసరమయ్యే  కొత్త విడి భాగాలను లేదా ఉపవ్యవస్థల నమూనాలను పరీక్షించడానికి కూడా ఈ రాకెట్లు అనువైన ప్లాట్‌ఫారమ్‌లుగా కూడా పనిచేస్తాయి.

ప్రస్తుతం, మూడు రకాల ఆపరేషనల్ సౌండింగ్ రాకెట్లు - ఆర్.హెచ్-200, ఆర్.హెచ్-300-మార్క్ II, ఆర్.హెచ్-560-మార్క్ II ఉపయోగంలో ఉన్నాయి. ఈ రాకెట్లు 8 నుండి 100 కిలోల సాంకేతిక ఉపకరణాలను   మోసుకెళ్ళి, 80 నుండి 475 కిమీల ఎత్తు వరకూ వాతావరణాన్ని  పరిశీలిస్తాయి.

ఇస్రో నిర్మించిన ఉపగ్రహాలు 

కమ్యూనికేషన్, భూ పరిశీలన, శాస్త్రీయ (సైంటిఫిక్), నావిగేషన్ మరియు వాతావరణ ప్రయోజనాల కోసం  వివిధ ఉపగ్రహాలను గత ఐదు దశాబ్దాలుగా ఇస్రో రూపొందిస్తున్నది.

కమ్యూనికేషన్ ఉపగ్రహాలు 

ఇండియన్ నేషనల్ శాటిలైట్ (INSAT) వ్యవస్థ ఆసియా-పసిఫిక్ ప్రాంతంలో జియో-స్టేషనరీ కక్ష్యలో ఉంచబడిన తొమ్మిది కార్యాచరణ (operational)  కమ్యూనికేషన్ ఉపగ్రహాలతో అతిపెద్ద దేశీయ కమ్యూనికేషన్ ఉపగ్రహ వ్యవస్థలలో ఒకటి.  1983లో INSAT-1B కమీషన్‌తో స్థాపించబడింది, ఇది భారతదేశ సమాచార రంగంలో ఒక పెద్ద విప్లవాన్ని ప్రారంభించింది. కార్యాచరణ ఉపగ్రహాలను కలిగి ఉన్న ఇన్సాట్ సిస్టమ్ యొక్క కూటమిలో ప్రస్తుతం  INSAT-3A, 3C, 4A, 4B, 4CR మరియు GSAT-6, 7,8, 9, 10, 12, 14, 15, 16 మరియు 18, GSAT-17, 15 ఉన్నాయి. సి, ఎక్స్‌టెండెడ్ సి మరియు కెయూ-బ్యాండ్‌లలో 200 కంటే ఎక్కువ ట్రాన్స్‌పాండర్‌లతో INSAT సిస్టమ్ టెలికమ్యూనికేషన్స్, టెలివిజన్ ప్రసారం, ఉపగ్రహ వార్తల సేకరణ, సామాజిక అనువర్తనాలు, వాతావరణ సూచన, విపత్తు హెచ్చరిక మరియు శోధన మరియు రెస్క్యూ కార్యకలాపాలకు సేవలను అందిస్తుంది.

రిమోట్ సెన్సింగ్ ఉపగ్రహాలు  

1988లో IRS-1Aతో ప్రారంభించి, ఇస్రో అనేక ఆపరేషనల్ రిమోట్ సెన్సింగ్ ఉపగ్రహాలను ప్రయోగించింది.  నేడు, రిమోట్ సెన్సింగ్ ఉపగ్రహాల యొక్క అతిపెద్ద వ్యవస్థలో భారతదేశం ఒకటి.  ప్రస్తుతం, 13 కార్యాచరణ ఉపగ్రహాలు సూర్యానువర్తన (Sun-synchronous) కక్ష్యలో పనిచేస్తున్నాయి - రిసోర్స్ శాట్ -1, 2, 2A కార్టోశాట్-1, 2, 2A, 2B, ఆర్.ఐ. శాట్-1 మరియు 2, ఓషన్ శాట్-2, మేఘా ట్రాపిక్స్,  సరళ్  మరియు స్కాట్ శాట్-1, మరియు భూస్థిర కక్ష్యలో- ఇన్శాట్-3డి, కల్పన & ఇన్సాట్-3ఏ, ఇన్శాట్-3డిఆర్.  దేశంలోని వివిధ వినియోగదారుల అవసరాలు మరియు ఇతర దేశాల వినియోగం కోసం విభిన్నమైన ప్రాదేశిక, వర్ణపట మరియు తాత్కాలిక రిజల్యూషన్‌లలో అవసరమైన డేటాను అందించడానికి ఈ ఉపగ్రహాలలో వివిధ రకాల సాధనాలు అమర్చబడ్డాయి. ఈ ఉపగ్రహాలు అందించే సాంకేతిక సమాచారం వ్యవసాయం, నీటి వనరులు, పట్టణ ప్రణాళిక, గ్రామీణాభివృద్ధి, ఖనిజాల పరిశీలన, పర్యావరణం, అటవీ, సముద్ర వనరులు మరియు విపత్తు నిర్వహణ వంటి అనేక ప్రయోజనాలాల కోసం ఉపయోగించబడుతుంది.

 

మార్గ నిర్దేశక (Navigation) ఉపగ్రహాలు 

శాటిలైట్ నావిగేషన్ సర్వీస్ అనేది వాణిజ్య మరియు వ్యూహాత్మక అనువర్తనాలతో అభివృద్ధి చెందుతున్న ఉపగ్రహ ఆధారిత వ్యవస్థ. పెరుగుతున్న పౌర విమానయాన అవసరాల యొక్క గిరాకీని తీర్చడానికి ఉపగ్రహ ఆధారిత నావిగేషన్ సేవలను అందించడానికి, పొజిషనింగ్, నావిగేషన్ మరియు టైమింగ్ సేవల వినియోగదారుల అవసరాలను తీర్చడానికి, GPS ఎయిడెడ్ జియో ఆగ్మెంటెడ్ నావిగేషన్ (GAGAN) వ్యవస్థను ఎయిర్‌పోర్ట్ అథారిటీ ఆఫ్ ఇండియా (AAI) సహకారంతో,  ఇండియన్ రీజినల్ నావిగేషన్ శాటిలైట్ సిస్టమ్ (IRNSS) అనే ప్రాంతీయ ఉపగ్రహ నావిగేషన్ సిస్టమ్‌ను ఇస్రో ఏర్పాటు చేస్తోంది.

శాస్త్రీయ (సైంటిఫిక్) ఉపగ్రహాలు 

ఖగోళ శాస్త్రం, ఖగోళ భౌతిక శాస్త్రం, గ్రహ మరియు భూ శాస్త్రాలు, వాతావరణ శాస్త్రాలు మరియు సైద్ధాంతిక భౌతిక శాస్త్రం వంటి రంగాలలో ఇస్రో పరిశోధనలను నిర్వహిస్తుంది.  బెలూన్లు, సౌండింగ్ రాకెట్లు, అంతరిక్ష వేదికలు (orbiting platforms) మరియు భూ-ఆధారిత సౌకర్యాలు ఈ పరిశోధన ప్రయత్నాలకు తోడ్పడతాయి.  వాతావరణ ప్రయోగాల కోసం సౌండింగ్ రాకెట్ల శ్రేణి అందుబాటులో ఉంది.  ఖగోళ ఎక్స్-రే మరియు గామా-రే పేలుళ్లను ప్రత్యక్షంగా చేయడానికి ఉపగ్రహాలపై అనేక శాస్త్రీయ పరికరాలు ఎగురవేయబడ్డాయి. అస్ట్రో శాట్, మార్స్ ఆర్బిటర్, మరియూ చంద్రయాన్ 1 & 2 ఆ కోవకు చెందిన ఉపగ్రహాలు. 

ఇవి కాకుండా, ఎర్త్ ఇమేజింగ్ మరియు సైంటిఫిక్ అవసరాలకు ఉపయోగపడే వివిధ రకాల ఉపకరణాలతో కూడిన అంతరిక్ష వేదికలను అందించడానికి చిన్న ఉపగ్రహ ప్రాజెక్ట్ ను రూపొందించారు. 

కమ్యూనికేషన్, రిమోట్ సెన్సింగ్ మరియు ఖగోళ శాస్త్రం కోసం ఉపగ్రహాలను తయారు చేయడం వంటి కార్యకలాపాల ద్వారా ఇస్రో విద్యా సంస్థలను ప్రభావితం చేసింది. చంద్రయాన్-1 ప్రయోగ ప్రభావంతో ప్రయోగాత్మక విద్యార్థి ఉపగ్రహాలను తయారు చేసేందుకు విశ్వవిద్యాలయాలు మరియు ఇతర విద్యా సంస్థలు  ఆసక్తి చూపుస్తున్నాయి. ఇస్రో శాస్త్రజ్ఞుల మార్గదర్శకత్వం మరియు మద్దతుతో ఇప్పటికే వివిధ విశ్వవిద్యాలయాలు మరియు విద్యా సంస్థలు నిర్మించిన సూక్ష్మ ఉపగ్రహాలను, ఇస్రో తన రాకెట్ల ద్వారా కక్ష్యలోకి ప్రవేశపెట్టింది.

ఇస్రో తన భవిష్యత్ప్రణాళికను నిర్దిష్టంగా రూపోందించింది. రాబోయే సంవత్సరాలలో సూర్యుని వివరాలను తెలిపే ఆదిత్య, మానవ సహిత రాకెట్ ప్రయోగం (గగన్ యాన్) మరియు చంద్రయాన్-3 వంటి ముఖ్యమైన అంతరిక్ష ప్రయోగ లక్ష్యాలను సాధించటానికి భారత అంతరిక్ష పరిశోధనా సంస్థ కృషి చేస్తున్నది. 

గత ఆరు దశాబ్దాలలో నిర్దిష్ట లక్ష్యాలతో, సామాజికాభివృద్ధే ధ్యేయంగా పురోగమిస్తున్న భారత అంతరిక్ష పరిశోధనా సంస్థ అనేక ఉపగ్రహాలను, వాటిని కక్ష్యలోకి పంపగలిగిన భారీ రాకెట్లను నిర్మించి, ప్రయోగించింది. అంతరిక్ష రంగంలో భారతదేశాన్ని అభివృద్ధి చెందిన దేశాలతో సైతం పోటీపడగల ఒక పెద్ద శక్తిగా నిలిపింది. అత్యంత వ్యయంతో కూడిన అంతరిక్ష కార్యక్రమాల వలన సామాజికాభివృద్ధికి, దేశ ప్రగతికి అవసరమైన అనేక సేవలు అందుతునాయనేది నిర్వివివాదాంశం.